دیدگاه علم به کنیزک بی‌دماغ؛ بختک

 

مجله علمی ایلیاد – حتماً این ضرب‌المثل را شنیده‌اید که می‌گوید: «مثل بختک روی زندگی من افتاده!» به‌راستی بختک چیست؟ آیا همه‌ی چیزی که گذشتگان در مورد آن می‌گویند، حقیقت دارد؟ آیا علم پاسخی قابل‌قبول در مورد بختک دارد؟ در این مطلب هر دو دیدگاه را در این مورد، همراه با تجربیات شخصی یک نفر که مداوم بختک را احساس می‌کند را مطرح خواهیم کرد.

 

ابتدا تجربه‌ی شخصیِ فردی که مدام این احساس را در شب هنگام دارد را بدانیم. او می‌گوید: «تنها موقع خوابِ شبانه این احساس را دارم و در خواب نیم‌روز هرگز بختک را احساس نکردم. زمانی که تازه به رختخواب می‌روم، در ابتدای مراحلِ به‌خواب رفتنم، صدایی عجیب در گوش خود می‌شنوم که توصیفش سخت است. صدایی همانند سوت کشیدن یا زوزه‌ای ترسناک که با فشاری عجیب در گوش‌هایم همراه است. این صدا به‌صورت مرتب تمام می‌شود و دوباره شروع می‌شود. اما هوشیار هستم و با خودم می‌گویم، باز شروع شد؛ باز هم این احساس لعنتی! باز هم بختک!... می‌خواهم بیدار شوم، ولی نمی‌توانم. می‌دانم تا زمانی که جایی از بدنم تکان نخورد، بیدار نمی‌شوم. سعی می‌کنم دست یا پایم را تکان دهم، ولی خیلی سخت است. انگار کسی دست و پایم را گرفته یا فلج شده‌ام. حتی گاهی با تکان دادن لب‌هایم سعی در بیدار شدن دارم. اگر بتوانم دست، پا یا لبم را تکان دهم، قطعاً بیدار می‌شوم. خلاصه خیلی سخت است. بالاخره تکانی به‌خود می‌دهم و بیدار می‌شوم، اما باز که به خواب بروم، همین احساس تکرار می‌شود. بارها تکرار می‌شود تا در آخر به‌خواب می‌روم. اما فردا شب چه؟ باز شروع می‌شود؟ باز هم همان احساس لعنتی؟ باز هم بختک؟»

 

این صحبت‌های فردی بود که به گفته‌ی خودش اغلب شب‌ها این احساس ناخوشایند را تجربه کرده است.

دیدگاه گذشتگان و عوام درباره‌ی احساس بی‌حرکتی در عین آگاهی ذهنی در خواب، به افسانه‌ای کهن برمی‌گردد. گفته می‌شود، اسکندر مقدونی که آب حیات جاودانه در اختیار داشت؛ روزی کلاغی بر جام آب حیات او منقاری زد و آب درون جام بر زمین ریخته شد. کنیزی که همیشه همراه اسکندر بود، بدون معطلی مقداری از آب را از روی زمین برداشت و نوشید. اسکندر که به‌شدت عصبانی شده بود، با شمشیر دماغ کنیزک را برید.

حال کنیزک از سوی اسکندر رانده شده، دماغش بریده شده و عمری جاودانه پیدا کرده است. پس از آن، کنیزک از گِل برای خود دماغی مصنوعی ساخت و بر صورت خود گذاشت. ولی نیروی جاودانه‌ی او از راه بینیِ بریده شده‌اش، به مرور خارج می‌شد. به‌همین خاطر، روح او برای تجدید قوا و کسب نیروی جدید، شب‌ها از کالبد خود خارج می‌شود و در کالبد فردی که در خواب باشد و روح از بدنش به‌صورت موقت جدا شده باشد، وارد می‌شود و او را اذیت و آزار می‌دهد تا انرژی بگیرد.

اما این‌ها همه افسانه‌های غیرواقعی، تخیلی و خرافی است که از ناآگاهی و عدم توانایی پاسخ‌گویی علمی به احساسی درون انسان، ساخته شده است. حال باید دیدگاه علم را نسبت به این احساس بررسی کرد.

نه افسانه‌ای در کار است و نه تخیل؛ علم صریح پاسخ می‌دهد و این احساس را «فلج‌خوابی» نامیده است. فلج‌خوابی احساسی است که فرد در خواب عمیق یا ابتدای خوابش، تجربه می‌کند و در آن قادر به حرکت کردن نیست. در این حالت، آگاهی و حس‌های پنج‌گانه‌ی فرد کامل است، اما فشاری را بر روی خود احساس می‌کنند. این حس ممکن است همراه با توهم، کابوس و ترس شدید هم باشد. فلج‌خوابی خطر مستقیمی برای حیات و سلامت فرد ندارد و تهدیدکننده‌ی زندگی او نیست، اما می‌تواند موجب اضطراب روزانه و اختلالات خواب شود. این حس ممکن است در نوجوانی شروع شود و طی دهه‌ی سوم و چهارم عمر فرد نیز ادامه یابد.

یک‌سری نکات کلیدی در مورد فلج‌خوابی وجود دارد که به‌عنوان اساس علمی این احساسِ اختلالی در نظر گرفته می‌شود. اینکه آغاز این اختلال در نوجوانی است و کل زمان این احساس بین چند ثانیه تا چند دقیقه است. استرس، خستگی شدید، کمبود خواب و ترس می‌توانند عوامل بُروز چنین اختلالی باشد. ناتوانی در حرکت کردن یا تنفس منظم، از شایع‌ترین ویژگی‌هایی است که حین بروز این اختلال احساس می‌شود.

 علم در این‌باره می‌گوید، فلج‌خوابی «پارازومنی» است. پارازومنی به معنی رویدادی ناخواسته است که با خواب همراه است. این احساس فقط در زمان خواب عمیق یا در مراحل اولیه‌ی خواب اتفاق می‌افتد. افراد اغلب فلج‌خوابی را همراه با کابوس‌ها یا صداهای موهوم تجربه می‌کنند.

از این دیدگاه، حالتی که بین خواب و بیداری و در مراحل اولیه‌ی خواب رخ می‌دهد، به سه دسته تقسیم می‌شود:
-    دسته‌ی اول: صدایی همچون باز و بسته شدن در یا کِشو در گوش می‌پیچد یا سایه و حضور فردی در اتاق احساس می‌شود.
-    دسته‌ی دوم: فشار بر روی قفسه‌ی سینه و تنگی نفس و خفه شدن توسط موجودی سنگین‌وزن احساس می‌شود.
-    دسته‌ی سوم: تجربه‌ی خارج شدن از بدن؛ احساس شناور شدن، پرواز کردن همراه با سقوط را شامل می‌شود.

احساس فلج‌خواب در مرحله‌ای از خواب با نام علمی «REM» یا همان خواب با حرکت سریعِ چشم رخ می‌دهد که در آن بدن در مرحله‌ی آرامش است، اما مغز همچنان بیدار است. از دلایل اصلی رخداد چنین احساسی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
«نارکولپسی» یا همان خواب‌تازش که از اختلالات خواب است و عبارت است از میل ناگهانی و مقاومت‌ناپذیری به خواب.
«الگوی خواب نامنظم» که دلیلش می تواند استرس روزانه بر اثر تغییری مهم در سبک زندگی باشد.
خوابدن بر روی کمر یا اصطلاحاً طاق باز خوابیدن.
سابقه‌ی ژنتیکی و خانوادگی.
بیماری‌هایی همچون افسردگی، میگرن، فشار خون بالا و اختلالات اضطرابی.

 

عدم توانایی حرکت کردن و بیدار نشدن برای چند ثانیه تا چند دقیقه.
آگاهی ذهنی در هنگام بروز اختلال.
توهم، کابوس و احساسی که باعث ترس می‌شود.
فشار بر قفسه‌ی سینه
تنفس سخت
احساس نزدیکی به مرگ
عرق کردن شدید
سردرد و دردعضلانی

محققان می‌گویند: «اما تمام این گفته‌ها را باید با این جمله به پایان برد که این اختلال درمانی قطعی ندارد، چون میزان شدت و مولفه‌های این اختلال قابل اندازه‌گیری نیست.»

 

نوشته: علی عمانی - مجله علمی ایلیاد